béon

[თანამედრ. ინგლ. (TO) BE ←პროტო-გერმანიკ. *bew-, *bow-, bōw-; გოთ. bauan „ცხოვრება, ბინადრობა“; ძვ. ინგლ. búan „ცხოვრება, არსებობა, ბინადრობა“; búwian „ცხოვრება, ბინადრობა“; ძვ. ფრიზ. būwa, bōwa „შენება, აგება; ცხოვრება“; ძვ. საქს. búan “ცხოვრება, ბინადრობა“; ძვ. ზემ.-გერმ. būan, būwan „ცხოვრება, არსებობა; შენება, აგება“; ძვ. ისლ.bua „ცხოვრება, არსებობა“; byggja, byggva „დასახლება, დაბინავება, ცხოვრება; შენება, აგება“ ← ინდო-ევროპ. *bheu-; სანსკრ. bhávati „არის, იმყოფება“; ავესტ. bavaiti „არის, იმყოფება“; ძვ. ბერძ. φύω „ზრდა; შექმნა; გახდომა“; ლათ. fuí „ყოფნა“; ძვ. ირლ. buith „ყოფნა“; ძვ. სლავ. быти (რუს. быть „ყოფნა“); ლიტვ. bū́ti „ყოფნა“; პროტო-გერმანიკ. ფუძიდან *es- ძვ. ინგლ.-ში იწარმოება აწმყ. დრ.-ის ფორმები: 1) eom, eam, am (1 პირ., მხ. რ.) → თანამედრ. ინგლ. AM ; გოთ. im; ძვ. ისლ. em; 2) eart, arð, erð, art (2 პირ., მხ. რ.) → თანამედრ. ინგლ. ART არქ.; 3) ist, is, ys (3 პირ., მხ. რ.) → თანამედრ. ინგლ. IS; გოთ. ist; ძვ. ფრიზ. ist, is; ძვ. საქს. ist, is; ჰოლ. is; ძვ. ზემ.-გერმ. ist → თანამედრ. გერმ. ist; 4) sindon, sind, sint, synt, sinden და ა.შ. (მრ. რ.); ძვ. ფრიზ. send, sind; ძვ. საქს. sind, sindun; ძვ. ზემ.-გერმ. sint → თანამედრ. გერმ. sind; 5) earon, aerun, aron, arun (მრ. რ.) → თანამედრ. ინგლ. ARE; 6) sí, sý, síe, sío, sé (კავშირ. კ., მხ. რ.) ; ძვ. ისლ. siá, sé; ძვ. ფრიზ. sē, sie; ძვ. საქს. sī; ძვ. ზემ.-გერმ. sī; თანამედრ. გერმ. sei; 7) síen, sín, séon, sý, sýn, síon (კავშირ. კ., მრ. რ.) ← ინდო-ევროპ. *es-; სანსკრ. ásmi „ვარ“; ásti „არის“; ავესტ. ahmi „ვარ“; asti „არის“; ძვ. ბერძ. εἰμί „ვარ“; ἔστι „არის“; ძვ. ირლ. am „ვარ“; is „არის“; ძვ. სლავ. ѥсмь „ვარ“; ѥстъ „არის“ (რუს.есть „არის“); ლიტვ. esmì „ვარ“; ẽsti „არის“; პროტო-გერმანიკ. ფუძიდან *wes- ძვ. ინგლ.-ში იწარმოება ნამყ. დრ.-ის ფორმები: 1) wæs, wes, was (ნამყ., 1, 3 პირ., მხ. რ.) → თანამედრ. ინგლ. WAS; 2) wǽre, were (ნამყ., 2 პირ., მხ. რ.); 3) wǽron, wǽrun, wéron, wǽran (ნამყ., მრ. რ.) → თანამედრ. ინგლ. WERE; 4) wǽre, wére (კავშირ. კ., მხ. რ.) → თანამედრ. ინგლ. WERE; 5) wǽren, wéren, wére (კავშირ. კ., მრ. რ.) → თანამედრ. ინგლ. WERE]

4.6. არაწესიერი ზმნები ანგლოსაქსურში

4.6.1. საკუთრივ არაწესიერი ზმნები ანგლოსაქსურში

ამ კატეგორიის ზმნებს ძველინგლისურ ენაში ახასიათებდა სხვადასხვა სახის ანომალიები აწმყო და/ან ნამყო დროის ფორმათა წარმოებაში. ამგვარ ანომალიურობას სხვადასხვა წარმომავლობა აქვს. ზოგიერთი ასეთი არაწესიერი / ანომალიური ზმნა საერთოგერმანიკული / პროტოგერმანიკულ წარმოშობისაა, ზოგიერთის თავისებურებანი კი უფრო გვიანდელი პერიოდის (დასავლეთგერმანიკული ან საკუთრივ ანგლოსაქსური ხანის) მოვლენა ჩანს.

(ა) ზმნა dón (ნამყ. დრ. მხ. რ. dyde; მიმღ. II dón, dén) (კეთება).

ქვემოთ მოყვანილია ზმნა dón-ის უღლების პარადიგმა.

	dón (კეთება, გაკეთება)
თხრობითი კილო
1-ლი პირი მხ. რ.	dó
მე-2 პირი მხ. რ.	dést
მე-3 პირი მხ. რ.	déþ
მრ. რ.	dóþ
კავშირებითი კილო
მხ. რ.	dó
მრ. რ.	dón
ბრძანებითი კილო
მე-2 პირი მხ. რ.	dó
მე-2 პირი მრ. რ.	dóþ

მიმღეობა I

dóende, dónde

ნამყო დრო

თხრობითი კილო
1-ლი პირი მხ. რ.	dyde
მე-2 პირი მხ. რ.	dydest
მე-3 პირი მხ. რ.	dyde
მრ. რ.	dydon
კავშირებითი კილო
მხ. რ.	dyde
მრ. რ.	dyden

მიმღეობა II

(ȝe)dón, (ȝe)dén

(ბ) ზმნას brenȝan (აწმყ. დრ. მხ. რ. 1-ლი პირი brenȝe, მე-2 პირი brenȝ(e)st, მე-3 პირი brenȝ(e)þ, brencþ, მრ. რ. brenȝaþ; ნამყ. დრ. მხ. რ. 1-ლი და მე-3 პირი brohte, მე-2 პირი brohtest, მრ. რ. brohton; მიმღ. II broht) (მოტანა) ახასიათებს ნამყ. დრ.-ის ფორმათა წარმოება ხმოვანმონაცვლეობით -e- / -o- [< *-i- / -a-] (ძლიერ ზმნათა მსგავსად) და ამავე დროს დენტალური სუფიქსის (-te-, -t-) დართვა (სუსტ ზმნათა მსგავსად). ამავდროულად, ნამყო დროის ფორმებში იკარგება ბგერა [-ŋ-], ხოლო თანხმოვანი -ȝ- გადადის -h- ში [-x-]. შდრ. ანალოგიური გოთურში: briggan (მოტანა) , brāhta (მოვიტანე; მოიტანა) და brāhtedun (მოიტანეს).

(გ) გარდაუვალი ზმნა búan (ნამყ. დრ. búde, მიმღ. II ȝebún) (ბინადრობა, ცხოვრება) გამოირჩეოდა უღლების პარადიგმაში ფორმაწარმოების გარკვეული ანომალიურობით: აწმყ. დრ.-ის მხ. რ.-ის 1-ლ პირში გვაქვს búe, მე-2 პირში búst, მე-3 პირში býþ; ნამყ. დრ. მხ. რ. და მრ. რ. შესაბამისად búde და búdon; მიმღ. II ȝebún ან ȝebúd. ითვლება, რომ ანგლოსაქსური búan (ისევე როგორც მისი გოთური ეტიმოლოგიური შესატყვისობა bauan (ბინადრობა)) თავდაპირველად რედუპლიკაციური ზმნა უნდა ყოფილიყო.

(დ) ზმნა willan (აწმყ. დრ. მხ. რ. 1-ლი და მე-3 პირი wille, wile, მე-2 პირი wilt, მრ. რ. willaþ; ნამყ. დრ. wolde, walde; მიმღ. I willende) (ნდომა, სურვილი). ამ ზმნის ძირითად თავისებურებას წარმოადგენს კავშირებითი კილოს ფორმების ხმარება თხრობით კილოში (შდრ. ანალოგიური გოთ. ზმნ.-ში wiljan). ამით აიხსნება -þ დაბოლოების არარსებობა მხ. რ.-ის მე-3 პირში (და შესაბამისად -s დაბოლოების არარსებობა თანამედრ. ინგლ. ზმნ. will-ის მხ. რ.-ის მე-3 პირში). აღნიშვნის ღირსია აგრ. პროტოგერმანიკული ნამყ. დრ.-ის მხ. რ.-ის მე-2 პირის დაბოლოების -t არსებობა ძვ. ინგლ. (და აგრ. თანამედრ. ინგლ.) ფორმაში wilt (გინდა, გსურს), რაც ამ ძველინგლისურ ზმნას პრეტერიტო-პრეზენსულ ზმნებთან აახლოებს.

4.6.2. არაწესიერი სუპლეტიური ზმნები ანგლოსაქსურში

ანგლოსაქსურში, ისევე როგორც პრაქტიკულად ყველა ენაში, გვხვდება სუპლეტიური ზმნები, ანუ ზმნები, რომელთა პარადიგმაშიც სხვადასხვა ძირის ფორმებია წარმოდგენილი (როგორც მაგ. (to) go, went ან (to) be, is, are, were ფორმები თანამედროვე ინგლისურში). ქვემოთ მოყვანილია ყველაზე მნიშვნელოვანია ძვ. ინგლ. სუპლეტიური ზმნები.

(ა) ისტორიულად დამოუკიდებელი ზმნების wesan და béon (ყოფნა, არსებობა) მნიშვნელობები ანგლოსაქსურში თითქმის მთლიანად ემთხვეოდა ერთმანეთს და ისინი პრაქტიკულად ერთ პარადიგმაში იყვნენ გაერთიანებული.

აწმყო დრო

	wesan	béon
	(ყოფნა, არსებობა)
თხრობითი კილო
1-ლი პირი მხ. რ.	eom, am	béo, bíom
მე-2 პირი მხ. რ.	eart	bist, bis
მე-3 პირი მხ. რ.	istd	bið
მრ. რ.	sint, sindon earon, aron	béoð
კავშირებითი კილო
მხ. რ.	sý, sí	béo
მრ. რ.	sýn, sín	béon
ბრძანებითი კილო
მე-2 პირი მხ. რ.	wes	béo
მე-2 პირი მრ. რ.	wesaþ	béoþ

მიმღეობა I
wesende	béonde

ნამყო დრო

თხრობითი კილო
1-ლი პირი მხ. რ.	wæs	-
მე-2 პირი მხ. რ.	wǽre	-
მე-3 პირი მხ. რ.	wæs	-
მრ. რ.	wǽron	-
კავშირებითი კილო
მხ. რ.	wǽre	-
მრ. რ.	wǽren	-

(ბ) ანგლოსაქსური ზმნა ȝán (ნამყ. დრ. éode, მიმღ. II (ȝe)ȝan) (სვლა, სიარული) სუპლეტიურად აწარმოებს ნამყო დროის ფორმებს. შდრ. ანალოგიური გოთურში: gaggan (სვლა), gaggiþ (მიდის), iddja (მიდიოდა).

ქვემოთ მოყვანილია ზმნა ȝán-ის უღლების პარადიგმა.

აწმყო დრო

	ȝán (სვლა, სიარული)
თხრობითი კილო
1-ლი პირი მხ. რ.	ȝá
მე-2 პირი მხ. რ.	ȝǽst
მე-3 პირი მხ. რ.	ȝǽþ
მრ. რ.	ȝáþ
კავშირებითი კილო
მხ. რ.	ȝá
მრ. რ.	ȝán
ბრძანებითი კილო
მე-2 პირი მხ. რ.	ȝá
მე-2 პირი მრ. რ.	ȝáþ

ნამყო დრო

თხრობითი კილო
1-ლი პირი მხ. რ.	éode
მე-2 პირი მხ. რ.	éodest
მე-3 პირი მხ. რ.	éode
მრ. რ.	éodon
კავშირებითი კილო
მხ. რ.	éode
მრ. რ.	éoden

მიმღეობა II

(ȝe)ȝán

ზმნა (to) go თანამედროვე ინგლისურშიც სუპლეტიურად რჩება, იმ განსხვავებით, რომ ნამყო დრო wend- ძირისგან იწარმოება: I, you, he, she, etc. went (წავედი), (წახვედი), (წავიდა) და ა.შ.